دکتر عبدالرضا فرجی‌راد در نشست ژئوپلیتیک انرژی و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران که سایت شورای راهبردی روابط خارجی برگزار کرد، گفت: جمهوری اسلامی ایران فاقد استراتژی انرژی است و با توجه به اقتصاد تک‌محصولی متکی به انرژی، این خلأ میتواند منافع ملی کشورمان را آسیب‌پذیر کند.
وی افزود: تمام کشورهای منطقه اقتصادشان تک‌محصولی و مبتنی بر محور انرژی نفت و گاز است و امنیت تمام کشورهای منطقه تحت تأثیر این محصول استراتژیک قرار دارد.
این استاد دانشگاه اظهار داشت: تمام کشورهای منطقه از حیث انرژی نفت و گاز آسیب‌پذیرند، اما آسیب‌پذیری ایران در این مقوله بیشتر است. برای کاهش این آسیب‌پذیری نیاز به تعریف استراتژی میان‌مدت و بلندمدت داریم تا اقتصاد کشور از انحصار انرژی نفت و گاز خارج شود.
وی بابیان برخی تهدیدات و مخاطرات انرژی نفت و گاز اظهار داشت: نفت شیل، نفت کروژن یا نفت سنگین که توسط ایالات‌متحده در حال تولید است، یکی از تهدیدات اصلی محسوب میشود. سرمایه‌گذاری آمریکا روی نفت شیل بدون توجه به ملاحظات محیط زیستی باعث شده تا آمریکا و متحدان اصلی‌اش به منطقه بی‌رغبتی نسبی نشان دهند، به‌طوری‌که عربستان نیمی از ارزش استراتژیک قبلی خود را به‌عنوان منبع اصلی تأمین‌کننده انرژی دنیا و آمریکا ازدست‌داده است.
این استاد دانشگاه سرمایه‌گذاری عظیم کشورهای پیرامونی ایران در حوزه انرژی به‌ویژه بر روی گاز را تهدید دوم برشمرد و اظهار داشت: عربستان و امارات به این نتیجه رسیده‌اند که سرمایه‌گذاری بر روی نفت چندان سوددهی برای آنان ندارد، درحالی‌که عراق با تمام توان در حال سرمایه‌گذاری بر روی ذخایر نفتی خود است. عراق به‌ویژه نگاهی هم به میدان‌ها مشترک نفتی خود با ایران دارد و برای بهره‌برداری بیشتر از این میدان‌ها برنامه‌ریزی کرده است.
وی افزود: این مسئله در حالی رخ‌داده که در مصر، اراضی اشغالی فلسطین و کردستان هم ذخایر گاز کشف‌شده و قطر هم با توان زیادی در حال سرمایه‌گذاری روی ذخایر نفتی و گازی خود است. علاوه بر اینها در دوران تحریم جمهوری اسلامی ایران شرکت‌های خارجی که تا قبل از تحریم در ایران حضور داشتند و در میدان‌های نفتی و گازی ایران فعالیت می‌کردند، از ایران خارج شدند و اطلاعاتی را که طی سال‌ها از ایران و ذخایر ایران به دست آورده بودند، در اختیار رقبای منطقه‌ای و کشورهای همسایه قرار می‌دهند.
وی با بیان اینکه ترکمنستان، قزاقستان و جمهوری آذربایجان هم با سرعت زیادی در حال سرمایه‌گذاری روی انرژی هستند، افزود: جمهوری اسلامی باید برای جبران کمبودهای خود مانند کشورهای همسایه و تمام رقبای منطقه‌ای روی ذخایر انرژی جدید سرمایه‌گذاری کند و منابع قدیمی خود را که طول عمر برخی از آنها به 40 سال می‌رسد، ترمیم و به‌روزرسانی کند تا بتواند عقب‌افتادگی خود را نسبت به دیگر کشورها برطرف کند.
فرجی‌راد توسعه و سرمایه‌گذاری روی خطوط انتقال انرژی را سومین عامل تهدید علیه منافع جمهوری اسلامی ایران دانست و گفت: کشورها تلاش می‌کنند تا با مشارکت و بهره‌برداری از خطوط انتقال انرژی وزن ژئوپلیتیکی خود را ارتقا دهند و از این طریق خود را در معرض توجه کشورها قرار دهند. این اتفاق سبب میشود تا سایر کشورها تمایل بیشتری به سرمایه‌گذاری در کشور آنها داشته باشند و امتیازات بسیاری نصیب آنها میشود.
این استاد دانشگاه ادامه داد: ایران با موقعیت استراتژیک و ژئوپلیتیکی که دارد، به‌هیچ‌عنوان نباید از کنار کوتاه‌ترین خطوط لوله هم بی‌تفاوت عبور کند. ایران در منطقه‌ای قرارگرفته که انبار انرژی دنیا محسوب میشود و کشورهای مجاورش بر روی بخش‌‌های زیادی از این منابع و ذخایر مستقر هستند.
وی بابیان اینکه جهان صنعتی غرب و دنیای صنعتی رو به رشد، دو گروه اصلی مشتریان این کشورها محسوب می‌شوند، افزود: دنیای صنعتی غرب برای اینکه بازارها و صنایع‌شان به‌طور مداوم تولید داشته باشد و از حرکت بازنایستد و معیشت و سطح زندگی مردم آنها تنزل پیدا نکند، مشتری این انرژی هستند. اروپا انرژی ندارد و مجبور است انرژی خود را از محیط پیرامونی خودش از نروژ، روسیه، منطقه آسیای مرکزی و خلیج‌فارس تأمین کند.
فرجی‌راد گفت: تصور اروپا این بود که بعد از فروپاشی شوروی میتواند از همان لوله‌هایی که به اروپا می‌آمد استفاده کند و لوله‌های دیگر را افزایش دهد، اما مشکلاتی که بین اروپا و روسیه به وجود آمده باعث شده تا میان آنان یک رقابت امنیتی ایجاد شود، لذا در حال حاضر هم امنیت انرژی اروپا از سوی روسیه به خطر افتاده و هم امنیت روسیه.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: تحرکاتی که غرب و ناتو جهت ورود به حوزه امنیتی روسیه انجام داده‌اند و با کشورهای گرجستان، اوکراین و قفقاز جنوبی، وارد بازی شده‌اند، با این هدف بوده که بتوانند تا حدودی توسعه و پیشرفتهای روسیه را کنترل کنند. پیش‌بینی غرب این است که اگر روسیه رها شود، حتی اگر به اصول اقتصاد بازار آزاد و دموکراسی غربی پایبند باشد، بازهم در آینده اروپا را مطیع خود خواهد کرد و به زیر چتر خود درخواهد آورد. از همین جهت غرب تلاش می‌کند برای اعمال فشار بر روسیه با حوزه پیرامونی روسیه متحد شود و حوزه امنیتی روسیه را در اختیار بگیرد. روسیه هم برای تلافی، وارد حوزه‌های امنیتی اروپا شده است؛ با لهستان، اوکراین، گرجستان، مقدونیه و ... درگیر شده تا نشان دهد در برابر کنش‌های منفی غرب مقاومت می‌کند. لذا انرژی روسیه نمی‌تواند در درازمدت برای اروپایی‌ها امنیت بیاورد.
فرجی‌راد گفت: از زمان فروپاشی شوروی در سال 1991، این فرصت برای ایران فراهم شد تا از ظرفیت کشورهای ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان و جمهوری آذربایجان که کشورهای محصور در خشکی (landlocked) محسوب می‌شوند، استفاده کند و خطوط لوله آنها را به‌سوی دریا و بازارهای جهانی منتقل کند، اما بی‌توجهی به این مسئله باعث شد تا فرصت‌سوزی شود. بحث‌هایی وجود داشته که خط لوله نفت و گاز ایران از طریق عراق به مدیترانه منتقل شود، اما بازهم این اتفاق نیفتاد. خطوط لوله گاز و نفت ایران که زمانی قرار بود تحت عنوان خط لوله صلح به پاکستان و هند کشیده شود تا نزدیکی مرز ایران و پاکستان کشیده شده، ولی نتوانسته‌ایم گاز خود را به پاکستان صادر کنیم.
وی افزود: جمهوری اسلامی باید یک نگاهش به دنیای صنعتی قدیم معطوف باشد که همچنان می‌خواهد مصرف کند و نمی‌خواهد از ثروتش کاسته شود و یک نگاه دیگرش باید معطوف به دنیای جدید رو به رشد باشد که اولین قدم برای ورود به دنیای جدید پاکستان و هند (از طریق دریا) است، اما نتوانسته‌ایم به آن ورود کنیم، درحالی‌که نروژ توانسته از قطب شمال تا فرانسه خطوط لوله انرژی را به طول 2000 – 3000 کیلومتر بکشد، ما نتوانسته‌ایم لوله را با سرمایه‌گذاری‌های غربی به اقتصاد یک میلیارد و دویست‌میلیون‌نفری هند که قطعاً در آینده اقتصاد شکوفا خواهد شد، پیوند بزنیم.
این استاد دانشگاه گفت: فقط تصور کنید اگر گاز ایران به این کشور وارد شود، چه تحول شگرفی میتواند اتفاق بیفتد. هند بازار بکری است که نباید آن را از دست داد، ولی ما راهبرد و برنامه‌‌ای برای استفاده از این بازار نداریم. متأسفانه عدم شناخت دقیق از اقتصاد رو به رشد و جغرافیای منطقه باعث شده تا نتوانیم برنامه‌ریزی دقیقی انجام دهیم.
وی افزود: اگر در عسلویه تولید را افزایش می‌دهیم، باید برای فروش آن برنامه‌ریزی کنیم و باید لوله انتقال انرژی آماده باشد تا سرمایه ملی هدر نرود. بالعکس، ما نباید بر روی خط لوله سرمایه‌گذاری کنیم، بدون اینکه در عسلویه تولید داشته باشیم.
فرجی‌راد معتقد است: ظرفیت‌های اصلی ما بلااستفاده مانده و نتوانسته‌ایم وزن ژئوپلیتیکی خود را از طریق توسعه خطوط انتقال انرژی ارتقا دهیم. خطوط لوله زیادی در مناطق شمالی ایران عبور می‌کنند که کوچک هستند، اما یکی از این خطوط لوله که در منطقه عبور می‌کند، خط لوله ترانزیت است که از ترکمنستان به ترکیه می‌رود.
این استاد دانشگاه افزود: بی‌توجهی به اهمیت این خط ترانزیت باعث شده از آن غافل بمانیم و نتوانیم از آن استفاده کنیم. اگر از آن بهره‌برداری می‌کردیم الان وزن ژئوپلیتیک ما به‌مراتب بالاتر از این بود و در سرمای زمستان دیگر ترکمنستان نه‌تنها گاز خود را روی ما قطع نمی‌کرد، بلکه این ترکمنستان بود که از ما درخواست مشابهی داشت.
وی درباره چهارمین تهدیدی که در این حوزه متوجه ایران است، اظهار داشت: دو کشور همسایه شمالی و جنوبی ایران، یعنی ترکمنستان و قطر تهدید چهارم هستند که حجم عظیمی از ذخایر گازی دارند. ترکمنستان در حال افزایش تولید خود با نگاه به شرق است، نگاهی که ایران باید داشته باشد.
فرجی‌راد گفت: افغانستان و پاکستان به خط لوله تاپی نگاه ویژه‌ای دارند. ناامنی در افغانستان باعث شده تا این مسئله عقب بیفتد. اگر افغانستان امنیت داشت قطعاً تا الان این خط لوله افتتاح‌شده بود. این خطر بزرگی برای ایران محسوب میشود که اقتصادهای رو به رشد، از دست ایران خارج شوند.
این استاد دانشگاه گفت: حالا که در صادرات گاز خودمان به پاکستان و هند موفق نبوده‌ایم، این معطلی در انتقال خط لوله ترکمنستان به افغانستان و پاکستان، فرصت خوبی برای جمهوری اسلامی است تا بتواند خطوط لوله پاکستان را در اختیار بگیرد.
وی ادامه داد: حتی اگر روابط میان پاکستان و هند کماکان پرتنش بماند و حاضر به همکاری با یکدیگر نشدند، باید به دنبال خط لوله هند از طریق دریا باشیم. هر میزان هم هزینه داشته باشد، باید راهکار لازم برای آن را پیدا کنیم.
فرجی‌راد گفت: ایجاد خط لوله پاکستان و هند از واجب‌ترین راهبردهای انرژی ما محسوب میشود. یا باید یک خط لوله را از طریق پاکستان به هند برسانیم که احتمال آن ضعیف است یا باید دو خط لوله برای این منطقه در نظر بگیریم. اگر خط لوله به پاکستان برود، با توجه به روابط استراتژیک پاکستان و چین، ادامه این خطوط لوله میتواند تا مرزهای چین ادامه پیدا کند. خط لوله هند هم میتواند وارد بخش‌هایی از شبه‌قاره مثل شمال شبه‌قاره، جلگه بنگال، تنگه تامیر، سریلانکا و ... شود که همگی مصرف‌کننده گاز هستند.
این استاد دانشگاه روابط استراتژیک روسیه با ترکیه را عامل حساس دیگری برای منافع ملی جمهوری اسلامی برشمرد و گفت: روابط اقتصادی ایران و روسیه نامشخص است و هرروز به اقتضاء شرایط یک محصول خاص مبادله میشود. هیچ‌وقت حجم این مبادلات از دو یا سه میلیارد دلار فراتر نرفته، اما روابط اقتصادی روسیه با ترکیه استراتژیک و مبنای آن انرژی است.
وی افزود: وقتی دو طرف برای خودشان تعریف می‌کنند که باید حجم تجارت‌شان به 50 میلیارد دلار برسد، خطوط لوله ازجمله خط لوله ساوت استریم و سرمایه‌گذاری ترک‌ها در بخش انرژی ترکیه و سرمایه‌گذاری روسیه بر روی انتقال انرژی، همگی از اقدامات اساسی است که اینها در روابط خود انجام می‌دهند.
فرجی‌راد با اشاره به اینکه بیش از 50 درصد درآمدهای روسیه از انرژی است و این کشور برای تنبیه اوکراین و گرجستان، به سراغ ترکیه رفته است، گفت: روابط آنها باهم استراتژیک است. ترکیه انرژی روسیه را به اروپا منتقل می‌کند.
این استاد دانشگاه گفت: این در حالی است که باید 50 درصد صادرات انرژی ایران به کشورهای صنعتی قدیمی و 50 درصد آن به کشورهای رو به رشد باشد. همکاری روسیه با ترکیه چالشی در برابر هدف ما محسوب میشود. راه‌حل رسیدن به این هدف، همکاری با ترکیه است.
وی با پیشنهاد مشارکت در خط لوله ترکمنستان گفت: درست است که ترکمنستان در انرژی رقیب ما محسوب میشود، اما این رقابت کوتاه‌مدت است. این خط لوله استراتژیک خواهد بود و وزن ژئوپلیتیک ما را افزایش خواهد داد و آنها را به ما وابسته می‌کند. کافی است که ترکیه به‌واسطه یک خط لوله به ایران وابسته شود، آنگاه یک خط لوله از ترکیه به سمت اروپا می‌رود و مصرف خود ترکیه تأمین میشود.
فرجی‌راد گفت: ایران به یک خط لوله در شمال نیاز دارد که در زمستان انرژی موردنیازش را تأمین کند، اما در ادامه به ترکیه و اروپا می‌رود و ترکمنستان دیگر نمی‌تواند با بهانه‌جویی در زمستان گاز مصرفی ایران را قطع کند.
